Zabawy rówieśnicze

Jak przebiegają interakcje między rówieśnikami? W celu udzielenia odpowiedzi na to pytanie zajmiemy się najpierw aspektem rozwojowym – omówimy, jak wraz z wiekiem zmieniają się stosunki między rówieśnikami. Następnie przedstawimy czynniki sytuacyjne i poznawcze, które mogą zmienić naturę dziecięcych interakcji.

Zmiany rozwojowe

Najbardziej widoczną zmianę rozwojową w stosunkach między rówieśnikami stanowi wzrost ilościowy. W miarę jak dzieci rosną, zaczynają spędzać coraz więcej czasu z rówieśnikami, natomiast stosunkowo mniej z dorosłymi, w tym rodzicami (Hartup, 1983). Na przykład w jednym z badań stwierdzono, że ilość czasu spędzanego przez dziecko z innymi dziećmi wzrasta o 30% w wieku 1 roku i 2 lata do prawie 60% w wieku 11 lat. Ilość czasu spędzanego z dorosłymi spada z 55% w wieku 1 roku i 2 lata do mniej niż 10% w wieku 11 lat (Eblis, Rogoff i Cromer, 1981).

Zmiany ilościowe stanowią tło dla zagadnienia, którym zajmiemy się później – zmian jakościowych w stosunkach między rówieśnikami. Tu również następują dramatyczne zmiany rozwojowe.

Wiek niemowlęcy

W odróżnieniu od starszych dzieci niemowlęta nie poszukują spontanicznie towarzystwa rówieśników. Jeżeli bywają razem, to dlatego, że dorośli stworzyli taką sytuację. Dorośli często doprowadzają do kontaktów rówieśniczych, a prawdopodobieństwo tych kontaktów wzrasta, gdyż coraz więcej matek podejmuje pracę zawodową. (…)

Zainteresowanie innymi dziećmi pojawia się wcześnie w rozwoju. Już w wieku 6 miesięcy niemowlęta patrzą na inne niemowlęta, wokalizują na ich widok, uśmiechają się do nich i dotykają ich (Hay, 1985; Hay, Hash, Pedersen, 1983). Oczywiście tego rodzaju zachowania mają ograniczoną częstość i niewielką złożoność. Określa się je ponadto jakoskoncentrowane na obiekcie, gdyż interakcje między niemowlętami są często zogniskowane na jakiejś zabawce, która wzbudza ich zainteresowanie (Perry, Bussy, 1984). Zainteresowanie zabawkami nie znika wraz z wiekiem, pozostają one ważnym elementem interakcji przez długi czas.

W miarę jak dzieci rosną, ich stosunki z rówieśnikami zmieniają się pod wieloma wzgledami (Brownell, 1986,1990; Howes, 1987a, 1987b). Początkowo proste i jednorodne zachowania, takie jak dotyk, stają się bardziej złożone, np. dotyk jest połączony z uśmiechem, po którym może nastąpić wokalizacja. W miarę jak jednokierunkowe akty społeczne zamieniają się w prawdziwsze wymiany społeczne, zwiększa się prawdopodobieństwo wzajemności. Społeczne otwarcie dokonane przez Dziecko1., np. podanie zabawki, wywołuje adekwatną reakcję Dziecka 2. , która z kolei powoduje dalszą reakcję Dziecka 1. Reakcje o charakterze pozytywnych emocji stają się wyraźniejsze, gdyż dziecko zaczyna odczuwać przyjemność z powodu towarzystwa i zachowania rówieśników. Niestety ujawniają się również reakcje negatywne, szczególnie w przypadku kłótni o zabawki. Jednak większość wymian społecznych pomiędzy niemowlętami ma charakter pozytywny. A poziom poznawczy dziecięcych zabaw jest zazwyczaj wyższy w obecności rówieśników, niż gdy ich nie ma (Rubinstein, Howes 1976).

Doświadczenie z rówieśnikami ma wyraźny wpływ na interakcje pomiędzy dziećmi. Podobnie jak dorośli, niemowlęta przejawiają więcej zachowań społecznych wobec znanych sobie niż nie znanych rówieśników (Field I Roopnarine, 1982). (…) Niemowlęta, które miały liczne kontakty z rówieśnikami, są bardziej skłonne do inicjowania kontaktu z nieznanymi rówieśnikami, niż dzieci, które miały mniej liczne kontakty (Becker, 1877).

Chociaż rówieśnicy są interesującymi i przyjemnymi obiektami społecznymi, najważniejsze są dla niemowląt stosunki z rodzicami, szczególnie z matką. (…) Wzorce interakcji wykazywane przez dziecko w kontakcie z rówieśnikami przypominają wzorce występujące wcześniej w kontakcie z rodzicami. Co więcej, jakość przywiązania do osoby sprawującej opiekę nad dzieckiem może wpływać na jego stosunki z rówieśnikami (Jacobson, 1986). Niemowlęta, którym przywiązanie do opiekuna daje poczucie bezpieczeństwa, są bardziej pewne siebie i kompetentne w kontaktach z rówieśnikami, co utrzymuje się również w wieku przedszkolnym.

Okres przedszkolny

Dzieci w wieku 2-5 lat znacznie rozszerzają stosunki rówieśnicze. (…) Złożoność interakcji społecznych wzrasta, w miarę jak symboliczne postacie zachowania zaczynają dominować nad postaciami fizycznymi. (…) Kompetencje społeczne dzieci w wieku przedszkolnym są imponujące w porównaniu z kompetencjami niemowląt, ale jeszcze dalekie do pełnego rozwoju. (…)

Jak można się spodziewać, dzieci w różny wieku wykazują tendencję do podejmowania różnego rodzaju zabaw. Zabawa funkcjonalna pojawia się wcześnie w rozwoju i dominuje w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym. (…) Specjalnym zainteresowaniem badaczy wieku przedszkolnego cieszy się zabawa tematyczna (fikcyjna, dramatyczna, w role). Badania dowiodły, że w wieku przedszkolnym wzrasta zarówno jej częstość, jak i złożoność. Ponadto wykazały, że ten rodzaj zabawy może wywierać korzystny wpływ na rozwój dziecka oraz jego stosunki z rówieśnikami (Fein, 1981)

*Klasyfikacja zabaw ze wzgl. na ich poziom poznawczy

TYP	OPIS	PRZYKŁADY
Funkcjonalna	Proste, powtarzające się ruchy mięśniowe wykonywane z przedmiotami lub bez przedmiotów	Potrząsanie grzechotką, podskakiwanie
Konstrukcyjna	Manipulowanie przedmiotami w celu stworzenia czegoś	Budowanie wieży z klocków, wycinanie i klejenie obrazków
Tematyczna (symboliczna)	Wykorzystywanie przedmiotu lub osoby jako symbolu czegoś innego	Zabawa z kolegą w Batmana lub Robin Hodda, udawanie, że liście są pieniędzmi
Gry z regułami	Granie w gry zgodnie z ustalonymi regułami	Gra w klasy, warcaby

Inny podział zabaw kładzie większy nacisk na organizację społeczną zabawy, mniejszy na jej poziom poznawczy.

U dwulatka częstsze są zabawy samotne; u 5 i 6 latków – zabawy kooperacyjne, wspólne. Szczególnie ciekawa jest kategoria zabaw równoległych, w której dwoje lub więcej dzieci bawi się obok siebie, używając takich samych materiałów, czasami nawet rozmawiając ze sobą, jednak nie wchodząc w prawdziwe interakcje.

*Klasyfikacja zabaw ze względu na ich poziom społeczny.

Typ	Opis
Obserwowanie	Obserwowanie zabawy innych osób bez brania w niej udziału
Zabawa samotna	Bawienie się w pojedynkę, bez prób zbliżania się do innych dzieci.
Zabawa równoległa	Bawienie się obok innych dzieci takimi samymi przedmiotami, ale bez prawdziwej interakcji lub współpracy
Zabawa asocjacyjna	Bawienie się z innymi dziećmi we wspólną zabawę, ale bez podziału pracy i bez podporządkowania jakiemuś ogólnemu celowi grupy.
Zabawa kooperacyjna	Bawienie się grupie zorganizowanej dla wykonywania jakiegoś określonego działania lub osiągnięcia celu, z koordynacją zachowania poszczególnych członków dla dojścia do tego celu.

Wiek szkolny

W wieku 8-9 lat dzieci stają się entuzjastami gier z regułami. (…) W tym okresie zabawy mają najczęściej charakter kooperacyjny. Ważną rolę odgrywa wzrost doświadczeń z rówieśnikami, gdyż dziecko spędza coraz więcej czasu z coraz większą liczbą różnych dzieci. Istotne są także zmiany w poziomie rozwoju poznawczego. Można tu wskazać na wzrost umiejętności przyjmowania roli, który sprzyja podejmowaniu zabaw z regułami oraz ogólnej umiejętności kooperacyjnej interakcji z innymi. Jedną z najważniejszych zmian rozwojowych w stosunkach z rówieśnikami stanowi wzrost znaczenia grupy jako środowiska, w którym przebiegają interakcje.